Мұхтар Әуезов таланты – Қазақстан мен Орта
Азияақын-жазушылары мен ғалымдары арасында ерекше орын алады. Оның өлмес көркем туындылары
ғасырларды біріктіріп, келер ұрпаққа күш пен шабыт сыйлайды.
Қазақ әдебиетінің болашақ тарланы 1897 жылы 28 қыркүйекте Семей облысында (қазіргі Абай
облысы) Бөрілі деген жерде дүниеге келген. Қазір ол жерде мұражай орналасқан және «Мұхтар Әуезов
осында дүниеге келді» деген жазуы бар ескерткіш тас орнатылған.
Мұхтар Әуезов өмірі Абай Құнанбайұлы бейнесімен тығыз байланысты. Балалық шағында ол ұлы
ақынды бірнеше рет көрген, себебі онымен алыстуыстығы болған еді. Оның атасы Әуез Абайдың жақын
досы әрі қадірлеушісі болған және немересінің сауатынақын өлеңдері арқылы ашуға тырысқан. Міне,
болашақ жазушы өмірінің басты өзегі осыннан басталған.
Абай аудармалары арқылы Мұхтар Әуезов
Пушкин, Лермонтов, Крыловпен танысқан. Көптеген ақындардың өлеңдері мен данагөйлердің
трактаттарын түпнұсқада білген. Жиырма жасында М. Әуезов өзінің «Еңлік – Кебек» атты алғашқы ірі
шығармасын жазған. Бұл сәтті дебют болды. Ромео мен Джульетта туралы Шекспирдің туындысына ұқсас
болып келетін аталған пьеса бүгінгі күнге дейін қазақ театр сахнасынан тамашалануда.
Жазушының әдеби қызметінің басталуы үлкен тарихи және саяси оқиғалар кезіне тұспа-тұс
келгендіктен, ол да шетте қала алмады. Жас Мұхтар Семейде пайда болған «Алаш» қозғалысының
қатарына белсенді түрде қосылды. Көп ұзамай ол публицистика саласында да алғашқы қадамдарын
жасайды: жергілікті газеттерде оның мақалалары бірінен кейін бірі жарық көреді. М. Әуезов
Жүсіпбек Аймауытовпен бірге «Абай» журналын шығара бастайды.
Мұхтар Әуезов өз заманында ең
білімді қазақтың бірі болған. Семей мұғалімдер семинариясын, Орта Азия университетін, Ленинград
университетін, кейін Ташкенттегі университет жанындағы аспирантураны тәмамдаған. Мұхтар Әуезов
тұңғыш «Қазақ әдебиеті тарихының» авторы. Орыс тілі бойынша оқулықтар жазып, шығарды. Қарапайым
қазақтар туралы пьесалар, повестер, әңгімелер жазған. Оның поэтикалық ойы дала дауысы іспеттес
еді, алайда бір кезеңде бұл дауыс бірнеше жылға жоғалып кетеді. Жазушы репрессияның алғашқы
толқынына тап болады. Алашорда қозғалысымен байланысы үшін Мұхтар Омарханұлы екі жыл түрмеде
отырады. Оған тағы шартты түрде үш жыл беріледі.
Шартты түрде сотталған оның үкімі үш жылға
емес, он жылға созылады. Мұхтар Әуезов 1937 жылғы қуғын-сүргіннің екінші толқынынан
аман-есенқұтылады. Алайда, ол шеттетіле бастайды. Театр репертуарынан оның пьесалары алынып
тасталады, өзі жұмыстан шығарылады. Сол күрделі кезеңде жазушы ақын Абай бейнесіне бет бұрып,
1942 жылы «Абай» атты алғашқы кітап жарық көреді. Ол аттас операға либретто және «Абай әндері»
кинофильміне сценарий жазды. Соғыстан кейін Мұхтар Әуезов Қазақ Республикасы Ғылым Академиясының
Президиумына енген. Оның «Абай» романы орыс және чех тілдеріне аударылды. 1947 жылы эпопеяның
екінші бөлімі жарыққа шығады, осы еңбегі үшін Әуезов Сталиндік сыйлыққа ие болған. Алайда, уақыт
көрсетіп отырғандай, Сталиндік сыйлық Әуезовты қаһарлы шабуылдардан мүлдем қорғаған жоқ. 1953
жылы профессор, академик Мұхтар Омарханұлы Әуезов қамауға алынбау үшін Мәскеуге жасырын кетуге
мәжбүр болады. Мәскеуде ол екі жыл болып, ММУ-де сабақ береді. Осында Абай туралы соңғы кітабын
аяқтап, «Иностранная литература» және «Дружба народов» журналдарының редколлегия құрамына енген,
Одақтар үйінің колонналық залындағы салтанатты жиналыста Абайдың шығармашылығы туралы баяндама
жасап, кейін Алматыға оралып, барлық лауазымдары қалпына келтіріледі.
Мұхтар Әуезов 1961 жылы 29 маусымда 63 жасында өмірден өтті, ол Мәскеудегі операция кезінде
қатерлі ісіктен қайтыс болады. 1 шілде күні Алматы қаласындағы Орталық зиратқа жерленеді. Оның
бюстінің астында жазушының аты-жөнін баяндайтын екі сөзден тұратын қысқа ғана жазба бар. Шынында
да, оның әдебиетіміздегі, қоғамдағы алған орны өлшеусіз. Ол Мұхит. Құдіретті. Шексіз. Ғасыр
қаламгері.
Әдебиеттер тізімі
