Нумизматика

Нумизматика (лат. numіsma, грек. nomіsma – тиын, шақа) – тиындар, құйма ақша кесектері, т.б. ескерткіштер (тиын мөрлері, құжаттар) арқылы тиын соғу, ақша тарихын зерттейтін көмекші тарихи пән. Қағаз ақшаны (бонистика), медальдарды, жетондарды, ордендерді (фалеристика) зерттеу де Нумизматика ұғымына сәйкес келеді.
Тиындарды ақша айналымының құралы, мемлекеттік құжат, қолөнер мен өнердің туындысы және эпигр. деректеме ретінде зерттеу басқа да тарихи деректемелерді – жазба және археологиялық ескерткіштерді зерттеу жұмыстарымен тығыз байланыста жүргізіледі. Металл тиындар шыққанға дейін ақшаның міндетін түрлі тауарлар – мал, сәндік заттар, металл қарулар, металл кесегі атқарды. Тиын соғу және оны белгілі бір қоғамда төлем құралы ретінде пайдалану сол қоғамның әлеум.-экон. және саяси дамуының белгілі бір сатысында табысқа жеткенін көрсетеді. Тиынды жасап шығару құқығы, әдетте, мемл. өкімет билігінің қолында болған. Алғашқы тиындар Лидияда (Кіші Азия) және Эгина аралында (Грекия) пайда болған (б.з.б. 8 ғ-дың аяғы – 7 ғасырдың басы). Тиынның оң бетін аверс (Av), ал сол бетін реверс (Rv) деп айырады. Әдетте тиынның оң бетіне мемлекеттік өкіметті немесе ресми дінді дәріптейтін суреттер мен бейнелер (ежелгі грек қалаларының тиындарында – құдайлардың бейнесі, Рим империясы мен ортағасырлық Бат. Еуропа мемлекеттерінің тиындарында патшаның суреті немесе оның гербі, т.б.), ал сол бетінде оның бағасы, шыққан жері мен жылы, т.б. көрсетілген. Жазулар оның екі бетінде де (аверс, реверс) кездеседі. Олар тиынды шығарған елдердің немесе өкімет органдарының белгілерін, монархтың аты мен мансабы, тиын сарайының, тиынды шығаруға жауапты адамның атын, тиынның құнын, шыққан уақытын, т.б. көрсетеді. Алғашқы тиындар Грекия мен Кіші Азияда күмістен соғылған. Бері келе оларды алтыннан, мыстан, сондай-ақ түрлі қосынды металдан (қола, латунь, билон) жасады. Жаңа кезеңде сонымен қатар никельден, алюминийден, т.б. құйылатын болды. Асыл металдарға (алтын, күміс, т.б.) мықты болу үшін мыс қосқан. Осы қосындыларды лигатура, ал тиындағы асыл металл пайызын сынама деп атаған. Сынаманы (проба) мемлекеттік өкімет белгілеген. Бірақ кейбір мемлекеттер тиындардың бұрынғы номиналды бағасын сақтай отырып, олардың сынамасын және салмағын төмендетіп шығарған. Бұл әрекет, әсіресе, орта ғасырларда мемлекеттердің кірісін көбейту үшін көп қолданылды. Тиындардағы белгілер мен жазулар арқылы басқару түрлерін, патшалықтың ауысуын, әулет шежіресін, мемл. төңкерістерді, т.б. анықтауға болады. Олар көбіне саяси және қоғамдық өмір оқиғаларын, соғыстар, жаулап алушы мемлекеттегі ішкі күрестер, мемл. немесе діни реформалар, т.б. көрсетеді. Тиындар – идеология, дін, қоғамның саяси ой-пікірі тарихын зерттеуде айрықша деректеме. Қоғамның экономикалық тарихын, қолөнерінің көркем туындысы ретінде техника және өнер тарихын зерттеуде Нумизматика материалының маңызы зор.
Ғылыми Нумизматика 18 ғ-дың 2-жартысында пайда болды. Оның негізін салушы – Вена нумизматы И.Х. Эккель. Нумизматикалық зерттеулер тиындардың ірі коллекцияларын сақтайтын ұлттық музейлерде, ҒА-ларының тарих және археологиялық институтттарында, кейбір университеттерде жүргізіледі. Қазақстанда тиындар (негізінен орта ғасырларға жататын) көне қалаларда, обаларда, сондай-ақ тиын қоймаларында (Отырар, Тараз,Иасы, т.б.) жүргізілген археологиялық қазба жұмыстардың нәтижесінде табылды. Олар арқылы Қазақстанды мекендеген халықтардың Орта Азия, алдыңғы Шығыс, Қытай, Жерорта теңізі, Русь мемлекеттерімен сауда байланысы болғандығы анықталды. Алматы да нумизматикалық зерттеу жұмыстары Қазақстан ҒА Археология институтында жүргізіледі. Қазіргі Нумизматика тиындарды кешенді зерттеу тауарлы ақша қатынастары тарихын деректемелер ретінде қарастыруды алдына мақсат етіп қойып отыр.